رسائل الشریف المرتضی (کتاب)
| نویسنده | سید مرتضی |
| موضوع | فقه و اصول و کلام |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۴ |
| گردآورنده | احمد حسینی اشکوری |
|
| |
کتاب «رسائل شریف مرتضى» مجموعه‌اى از آثار علمى باقى‌مانده از سید مرتضى (م، ۴۳۶ ق) است که به صورت مدون و در قالب یک مجموعه از زمان تألیف آنها وجود نداشته است. این آثار که در ابتدا به صورت کتاب‌هاى مستقل و جداگانه و به صورت رساله‌هاى کوچک، جواب و سؤال و نظائر آن در علوم مختلفى مثل تفسیر، کلام، فقه، اصول فقه و ادبیات نوشته شده است، بعدها به صورت مجموعه‌اى ناهمگون از نظر موضوعات و تفصیل و اجمال با نام‌هایى همچون شتات الفوائد، مجموعه رسائل کثیره و رسائل سید شریف گردآورى شده‌اند.
ویژگى‌هاى کتاب
از مهم‌ترین ویژگى‌هاى این کتاب، اختصار و ایجاز همراه با عجله و شتاب در نوشتن اکثر کتاب‌هاى موجود است که در آخر بعضى از آنها به این مطلب اشاره شده است. به عنوان مثال می گوید: قد أجبنا عن المسائل بکمالها و اعتمدنا على الاختصار والانتصار والإشارة، دون البسط فی العبارة، لکن ضیق الوقت و إعجال الجواب، اقتضینا ما اعتمدناه من الإجمال دون التفصیل.
از دیگر ویژگى‌هاى کتاب ترکیب ناهمگون بین کتاب‌هاى گردآورى شده است. در این مجموعه از کتاب‌هاى فقهى تا شعر و ادبیات و از علم اصول فقه تا تفسیر و کلام گردآورى شده است.
از طرفى بعضى از کتاب‌ها به صورت سؤال و جواب و بعضى مثل کتاب جمل العلم والعمل به صورت مباحث منظم و مرتب فقهى و بعضى نیز فقط یک مساله کلامى و یا فقهى مى‌باشند.
یکى دیگر از ویژگى‌هاى کتاب جمع‌آورى نکردن مباحثى که داراى موضوع واحد هستند، مى‌باشد. اگر ناشرین کتاب مباحث همگون مثل فقه، تفسیر یا ادبیات را در کنار هم چاپ نموده و به تفکیک و تقسیم‌بندى مباحث فقهى مثل صفحه ۳۴۵ جلد سوم اقدام مى‌نمودند، خوانندگان بهتر مى‌توانستند از این مجموعه استفاده نمایند.
محتوای کتاب
موضوعات مختلف کتاب شامل علوم تفسیر، کلام، فقه، اصول فقه و ادبیات است. قسمت فقه شامل مباحث طهارت، صلاة، صوم، خمس، حج، نکاح، طلاق، عتق، اطعمه، میراث، متاجر، حدود و دیات است که در صفحۀ ۳۴۵ جلد سوم به طور مفصل فهرست‌بندى شده است. اما اسامى کتاب‌هاى مذکور در مجلدات چهارگانه عبارتند از:
جلد اول:
- جوابات المسائل التبانیات
- جوابات المسائل الرازیة
- جوابات المسائل الطبریة
- جوابات المسائل الموصلیات الثانیة
- جوابات المسائل الموصلیات الثالثة
- جوابات المسائل المبافارقیات
- جوابات المسائل الطرابلسیات الثالثة
- جوابات المسائل الطرابلسیات الثالثة
جلد دوم:
- مسألة فی المنامات
- الرد على أصحاب العدد
- حکم الباء فی آیة «وامسحوا برؤوسکم»
- وجه التکرار فی الآیتین
- مسألة فی الاستثناء
- وجه العلم بتناول الوعید کافة الکفار
- مسألة فی العمل مع السلطان
- نفی الحکم لعدم الدلیل علیه
- شرح الخطبة الشقشقیة
- مناظرة الخصوم و کیفیة الاستدلال علیهم
- أحکام أهل الآخرة
- مسألة فی توارد الأدلة
- تفصیل الأنبیاء على الملائکة
- المنع من تفصیل الملائکة على الأنبیاء
- إنقاذ البشر من الجبر والقدر
- الرسالة الباهرة فی العترة الطاهرة
- الحدود والحقائق، مستدرکات أعیان الشیعة
- رسالة فی غیبة الحجة
- مسألة فی الرد على المنجمین
- جوابات المسائل الرسیة الأولى
- جوابات المسائل الرسیة الثانیة
جلد سوم:
- جمل العلم والعمل
- أجوبة المسائل القرآنیة
- أجوبة مسائل متفرقة
- مسألة فیمن یتولى غسل الإمام
- عدم وجوب غسل الرجلین فی الطهارة
- الحسن والقبح عقلى
- المسح على خفین
- خلق الأعمال
- مسألة فی الإجماع
- علة خذلان أهل البیت علیهم السلام
- أقاویل العرب فی الجاهلیة
- قول النبی: نیة المؤمن خیر من عمله
- علة مبایعة على علیه السلام
- الجواب عن الشبهات على خبر الغدیر
- مسألة فی أرث الأولاد
- عدم تخطئة العامل بخبر واحد
- مسألة فی استلام الحجر
- مسألة فی نفى الرؤیة
- تفسیر الآیات المتشابهة من القرآن
- إبطال العمل بأخبار الآحاد
- علة امتناع علىّ عن محاربة الغاصبین
- مسألة فی العصمة
- الاعتراض على من یثبت حدوث الأجسام
جلد چهارم:
- جوابات المسائل المصریات
- جوابات المسائل الواسطیات
- المسائل الرملیة
- شرح قصیدة المذهبة
- الشهاب فی الشیب والشباب
- مسألة فی معجزات الأنبیاء
- مسألة فی نکاح المتعة
- نقد النیسابوری فی تقسیمه للأعراض
- مسائل شتى.
چهار جلد رسائل سید شریف شامل کتاب‌هاى مفصل و مختصر و گاهى بسیار مختصر و در حد یک مساله فقهى و یا کلامى است که به صورت اجمالى به معرفى بعضى از آنان مى‌پردازیم.
جلد اول شامل ۸ رساله نسبتا مفصل است که عبارتند از:
- جوابات المسائل التبانیات: این کتاب در مورد طریقه حجیت ادله است و به بررسى حجیت اجماع و خبر واحد مى‌پردازد. بیشتر مباحث این کتاب مربوط به علم اصول فقه است.
- جوابات المسائل الرازیة: این کتاب به صورت سؤال و جواب است. در این کتاب فقط یک مساله فقهى در مورد تحریم فقاع مطرح شده است و بقیه کتاب در رابطه با مباحث اعتقادى مثل امى بودن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و برترى انبیاء بر ملائکه، عالم ذر، مسأله بداء مى‌باشد.
- جوابات المسائل الطبریة: این کتاب نیز به صورت جواب و سؤال و در موضوع کلام و اعتقادات نوشته شده است البته مباحث فقهى مثل اعتبار رؤیت در ماه‌ها و حکم شرب فقاع در آن مطرح شده است.
- جوابات مسائل الموصلیات الثانیة: این کتاب به صورت سؤال و جواب و به مسائل فروع فقهى پرداخته است. البته گاهى نیز مباحث فقهى مستدل مثل بحث شفعه و همین‌طور نقد و بررسى اقوال علماء و از آن جمله شیخ صدوق در من لا یحضره الفقیه مطرح شده است.
- جوابات المسائل الموصلیات الثالثة: این کتاب از دو قسمت علم اصول فقه و فقه تشکیل شده است در قسمت اصول به بطلان عمل به قیاس و خبر واحد پرداخته است و هم‌چنین دلیل حجیت اجماع را ذکر کرده است. قسمت فقه شامل ۱۱۰ مسأله است که از کتاب طهارت تا دیات را مختصرا در بردارد و مسائلى نظیر حکم شستن دست‌ها در وضو، مسح سر در آن مطرح شده است.
- المسائل المبافارقیات: این کتاب مجموعه‌اى از مسائل فقهى و غیرفقهى است. قسمت مسائل فقهى آن بیشتر به رساله‌هاى عملیه متداول در زمان ما شبیه است که به صورت فقه فتوایى نوشته شده و استدلال و تفریعات فقهى در آن دیده نمى‌شود. کتاب شامل ۶۵ مسأله است و جواب مسائل طرح شده در آن بسیار مختصر و موجز نوشته شده و در خطبه ابتداى کتاب این طور آمده است: السائل قال نؤثر نحن أطال اللّه بقاء سیدنا الشریف أن نرى خط الشریف لنعتمده و نعول علیه، و ما نلتمس الفتوى بغیر دلیل. (خطبۀ کتاب، صفحۀ ۲۷۱، جلد اول رسائل سید شریف).
- جوابات المسائل الطرابلسیات الثانیة: این کتاب دربرگیرنده ۱۲ مسأله و پاسخ آن است که در مورد غیبت امام زمان و مشکلات غیبت آن بزرگوار مباحثى مثل علت استتار امام علیه السلام علت عصمت امام علیه السلام، علت نیاز به امام در هر زمان، علت قیام نکردن حضرت على علیه السلام و مسائل متفرقه دیگرى در آن مطرح شده است.
- جوابات المسائل الطرابلسیات الثالثة: این کتاب نیز دربردارند ۲۳ مسأله و پاسخ آن است و بیشتر در مورد مباحث اعتقادى و کلامى است و چند مسأله نیز در مورد تفسیر بعضى از آیات اعتقادى قرآن کریم در آن مطرح شده است. جلد دوم شامل ۲۱ رساله بزرگ و کوچک است که در بسیارى از موارد مربوط به مباحث اعتقادى و کلامى است و ربطى به مباحث فقهى متعارف ندارد.
در اینجا به توضیح چند رساله نسبتا مفصل مى‌پردازیم:
- الرد على أصحاب العدد: این کتاب در جواب به فقهایى است که اول ماه و نظائر آن را به سبب رؤیت ماه قبول ندارند بلکه قائل به تکمیل شدن عدد ماه به ۳۰ روز و نظائر آن هستند. مؤلف با استناد به اجماع و سیره مسلمین و آیات قرآن کریم در این کتاب به صورت مبسوط به رد این نظریه پرداخته است.
- إنقاذ البشر من الجبر والقدر: این کتاب مجموعه‌اى از مباحث کلامى و عقلى در مورد افعال انسان‌ها و ارتباط این افعال با خداوند متعال و خلقت این افعال و عدل الهى و معنى خیر و شر و ادله تنزیه خداوند از خلق شرور و نظائر آن است.
- جوابات المسائل الرسیة الأولى: این کتاب شامل ۲۸ مسأله و جواب آن در مباحث فقهى و تفسیرى است و در خلال آن مباحثى نظیر تقلید جاهل از عالم، وجه اعجاز قرآن و مباحث فقهى از کتاب صلاة، صوم و حج مطرح شده است.
جلد سوم شامل ۲۳ رساله کوچک و بزرگ است که در اینجا مهم‌ترین آنها معرفى مى‌شود.
- جمل العلم والعمل: این کتاب از مشهورترین آثار باقى‌مانده از سید مرتضى است و شامل دو قسمت مباحث کلامى و فقهى (عبادات) مى‌باشد و به دلیل اختصارش مباحث معاملات در آن مطرح نشده است. این کتاب شبیه به رساله‌هاى عملیه متداول در زمان ما است و شامل کتاب‌هاى طهارت، صلاة، صوم، حج و زکات مى‌باشد.
- أجوبة مسائل القرآنیة: مؤلف در این کتاب در مقام جواب‌گویى بر اشکالات تفسیرى برآمده است و مباحث فقهى در آن مطرح نشده است.
- أجوبة مسائل متفرقة من الحدیث و غیره: کتاب مجموعه‌اى از مباحث تفسیرى تاریخى، کلامى و فقهى است که با این نام گردآورى شده است.
سایر کتب موجود در این جلد بسیار مختصر و گاهى در حد یک مسأله در چند صفحه و در مباحث علم اصول، تفسیر و اخلاق نوشته شده است که به علت زیادى آنان از توضیح تک تک آنها خوددارى مى‌شود.
جلد چهارم شامل ۹ کتاب است که عبارتند از:
- جوابات المسائل المصریات: کتاب دربردارنده مباحث کلامى است و از مسأله ۶ تا ۲۷ را دربردارد.
- کتاب جوابات المسائل الواسطیات: این کتاب نظیر جواب به استفتائات متداول است و ۷ مسأله فقهى را شامل مى‌شود.
- المسائل الرملیة: کتاب ناقص و بسیار مختصر است و فقط ۲ مسأله فقهى را دربردارد.
- شرح قصیده مذهبة: کتاب شرح قصیده‌اى است که در مدح حضرت على علیه السلام سروده شده است، شاعر آن اسماعیل بن محمد حمیرى ملقب به «السید» است و در سال ۱۲۹۰ ق در بیروت چاپ شده است.
- الشهاب فی الشیب والشباب: این کتاب دربردارنده اشعار ابو تمام، البخترى، سید شریف رضى و سید مرتضى در مورد پیرى و جوانى است و در سال ۱۳۰۲ ق در چاپخانه جوانب چاپ شده است.
- مسألة فی معجزات الأنبیاء: به نظر مى‌رسد این کتاب یکى از مسائل مطروحه در کتاب‌هاى سید مرتضى باشد که در اینجا به صورت مستقل چاپ شده است.
- مسألة فی نکاح المتعة: کتابى است که جواب مختصر و خلاصه‌اى در رد منع متعه از طریق قیاس است و در اثبات این حکم فقهى در مذهب امامیه تألیف شده است.
- نقد النیسابوری فی تقسیمه للأعراض: کتاب کلامى است که تکمیل کننده تقسیماتى است که ابورشید سعید بن محمود نیشابورى معتزلى براى اعراض بیان نموده است.
- مسائل شتى: مجموعه‌اى است از سؤالات مختلف کلامى و فقهى و غیر از آن که از نقاط مختلف از سید مرتضى سؤال شده و مؤلف به آنان جواب داده است.
وضعیت نشر
اگر چه قسمت‌هاى مختلف کتاب در زمان‌هاى متفاوتى تألیف شده‌اند و از تاریخ تألیف همه آنها اطلاع دقیقى در دست نیست، اما زمان تألیف بعضى از آنها مشخص است که عبارتند از:
- المسائل الطرابلسیات الثالثة، شعبان ۴۲۷ ق
- مسألة فی نکاح المتعة، در سال ۴۲۷ ق
- مسائل الموصلیات الثالثة، ۴۲۰ ق
- کتاب صیغة البیع، الفاظ طلاق، منع از عمل به خبر واحد، الجسم لم یکن کائنا، سال ۴۲۷ ق
- مسائل الرسیة الأولى، سال ۴۲۸ یا ۴۲۹ ق
- الشهاب فی الشیب والشباب، سال ۴۱۹ ق
در کتاب «مقدمه‌اى بر فقه» از تألیفات سید مرتضى کتابى به نام «شتات الفوائد والمسائل» نام برده شده است که شامل چندین کتاب مثل المسائل النیلیات، المسائل الرملیات، المسائل الواسطیات و... مى‌باشد. نسخه‌هاى مذکور در آن معمولا مربوط به قرن دوازدهم و سیزدهم مى‌باشند.
البته از مسائل پراکنده دیگرى نیز یاد نموده است که در کتابخانه دانشگاه تهران و آستان قدس رضوى وجود دارد. هم‌چنین در الذریعة از کتابى به نام مجموعه رسائل کثیره نام برده است که شامل ۵ کتاب است و در سال ۶۷۶ نوشته شده و در کتابخانه آستان قدس رضوى وجود دارد.
کتاب موجود در سال ۱۳۸۵ ق توسط علامه شیخ حامد واعظى و سید احمد حسینى شروع به جمع‌آورى شده است و پس از مدتى وقفه به سبب حمایت‌هاى بى‌دریغ حضرت آیت الله گلپایگانى مجددا ادامه یافته تا این که در ابتدا سه مجلد از آن چاپ شده است.
در سال ۱۴۰۵ ق قسمت دیگرى از این کتاب‌ها در کتابخانه علامه سید محمد موسوى جزائرى وجود داشته است و بعدها به صورت مجلد چهارم گردآورى و به آن ضمیمه شده است.
سه جلد اول در سال ۱۴۰۵ ق و جلد چهارم در جمادى الثانى ۱۴۱۰ در چاپخانه سیدالشهداء و خیام چاپ شده‌اند. آماده شدن کتاب توسط سید مهدى رجایى و نظارت و گردآورى توسط سید احمد حسینى صورت پذیرفته است.
در مورد نسخه‌هایى که در چاپ کتاب موجود از آن استفاده شده است در مقدمه ناشر توضیح خاصى داده نشده است. اما همان‌طور که ذکر شد نسخه جلد چهارم رسائل شریف که علامه سید محمد موسوى جزائرى مالک آنها بوده در قرن یازدهم نوشته شده است که داراى غلط هاى زیاد و تحریف الفاظ بوده که توسط سید احمد حسینى تصحیح و مقابله شده است.
منابع
- مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع فقه اهل بیت(ع)، بخش کتابشناسی، معرفی کتاب "رسائل الشریف المرتضى".
- سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، بازیابی: خرداد ۱۳۹۱.